सरोज लामिछाने
चङ्गा, दसैं र संस्कृति

सरोज लामिछाने 

धान झुलेको फाँटको माथि आँखाले कैद गर्न नभ्याउने गरी उडिरहेका देखिन्छन  ५०० मिटरको फरकमा पन्ध्र भन्दा बढी रङ्गीन चङ्गाहरू । जो कोही पनि सफा र निर्मल आकाश मुनि कावा खाइरहेका चङ्गा देख्ने बितिकै मनमा विभिन्न सम्झना, भावना र सोचमा डुब्न पुग्छन । कञ्चन आकाशमा चङ्गा  देख्ने बित्तिकै दसैं आएको भान सबैलाई पर्ने र   खुसीले मन चङ्गा जस्तै भएको महसुस गर्छन ।  चङ्गालाई प्रतिकको रुपमा लिएर विभिन्न साहित्यिक विद्यामा कलम चलाइएको छ । चङ्गाको र्धािर्मक, सांस्कृतिक र वातावरणीय महत्व पाइन्छ ।  मलाई चङ्गा उडाउन आनन्द लाग्छ र बिगत ५ बर्षदेखि चङ्गा उडाइरहेको छु  भन्नुहुन्छ हेटौंडाका सुकृत लामिछाने । त्यस्तै अर्का चङ्गा पारखी शिशिर आले मगर पनि यो बर्ष  बिगत १५ दिन देखि निरन्तर चङ्गा उडाइरहेको बताउनुहुन्छ । बालबालिका देखि पाका सम्मको खुला चौर देखि घरको छतमा चङ्गामा रमाइरहेको पाइन्छ । 

काठमाण्डौंमा विशेष गरी नाग पञ्चमी देखि शुरु भइ  हरिबोधनी एकादशी सम्म चङ्गा चैट भनेर चिच्याएको सुनिन्छ ।  नेपालमा राजा गृवाणयुद्वले प्रधानमन्त्री भिमसेन थापाको सहयोगमा तलेजु भबानी मन्दिरबाट  चङ्गा उडाउने गरेको उल्लेख छ । अभिलेख अनुसार चिनमा २०० बिसी बाटनै चङ्गाको शुरुवात भएको उल्लेख छ । काठमाण्डौंको आकाशमा उडेको चङ्गाले उपत्यकाका किसानहरूको बालीलाई पर्याप्त पानी पुगेको इन्द्र भगवानलाई खबर लैजाने विश्वास छ । गोरखापत्रमा १९९५ मा प्रकाशित चङ्गाको उत्पति र विकास लेखमा  इतिहास विद राजेश गौतमले नेपालमा  चङ्गाको शुरुवात बारे लिखित दस्तावेज नभएको र  १९ औं शताब्दीको शुरुवात तिरबाट चङ्गा संस्कृति शुरु  भएको तर्क छ भनी प्रवाश गौतमले द काठमाण्डौं पोष्टमा लेख्नुभएको छ ।

 हेटौंडा ६, चौघडामा बिगत १५ बर्ष देखि  चङ्गा बिक्री गर्दै आउनु भएका बुद्वरत्न मानन्धर का अनुुसार पहिले हेटौंडमा एउटा मात्र चङ्गा पसल भएको र हाल चङ्गा बेच्ने पसलहरू बढेको बताउनुहुन्छ । मानन्धरका अनुसार पहिले कागजको चङ्गा को चलन रहेको र कसैले आफै पनि बनाउने गर्दथे र आजकाल कपडाको पनि पाइन्छ । पहिले तिन धर्के, राते, सेते , पखेटे चङ्गा हुन्थे भने  आलकाल चङ्गाको नाम पनि  पोकोरो , डोरेमन जस्ता आधुनिक छन । उहाँका अनुसार माझा लगाउने चलन चाहिँ अहिले नरहेको तर पसलबाट  चङ्गा किन्ने मानिसमा पहिलेको तुलनामा बढेकै बताउनुहुन्छ ।

चङ्गा पारखीहरू धागोमा माझा लगाएर चङ्गा जुधाउने र अर्काको चङ्गा चेैट बनाउने होडबाजी गर्थे तर आजकाल चङ्गा  जुधाउने र चेैट पार्ने कम भएको पाइन्छ । चङ्गा संस्कृति बचाउन  हाम्रो देशका  विभिन्न  स्थानहरूमा संघसंस्थाहरूले चङ्गा महोत्सव पनि गर्दै आइरहेको पाइन्छ । यस्ता महोत्सबले मनोरञ्जनको साथै संस्कृति संरक्षण, चङ्गा उडाउने कला तथा सिप विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ ।

पहिलेको तुलनामा  चङ्गा उडाउनेमा कमि हुदै गएको छ । बढ्दो शहरीकरणले खाली ठाउँको कमि हुदा चङ्गा उडाउन समस्या भएको बताउछन   चङ्गा  पारखीहरू । बिजुलीको तार तथा अर्काको घरको छतमा  चङ्गा   अड्कने र चैट भएर चङ्गा   लिन जादा बाली माडियो भनेर किसानहरूको गाली खानु परेको कारण र  टिभी तथा मोबाइल जस्ता आधुनिक  साधनमा रुचि बढ्नुले  चङ्गा संस्कृति लोप हुने खतरामा देखिन्छ । स्थानीय स्तर देखि नै  चङ्गा पर्व र प्रतियोगिता गर्न सके  पछिल्लो पुस्ता सम्म चङ्गा चैट नभइ  उडिरहने  छ